Het verdwenen kasteel van Selwerd – Tijdvak 3: Monniken en Ridders
Dagelijks passeren vele mensen de wijk Selwerd in hun weg naar het Zernike. Selwerd is de benaming voor het gebied ten Noorden van de stad Groningen, wat in het verleden veel groter was. Wat veel mensen niet weten is dat dit gebied tijdens de middeleeuwen een levendige geschiedenis heeft gekend. Een kasteel, een nonnenklooster, een galgenveld: Selwerd had het. Er is echter niets meer van te zien. Toch? Een paar weken geleden maakte ik een prachtige wandeling door dit gebied en ging ik op zoek naar de sporen van deze geschiedenis.
Hoe vaak werd niet onder het koel geboomt
de kloosterhof tot hemeltuin verdroomd?
Geen monnik is er meer waar nu Gods water
wel heel erg gul over Gods akker stroomt
Het gebied waar ooit een kasteel heeft gestaan draagt de enigszins vrolijke naam de huppels. De naam verwijst naar de bulten die te zien zijn in het gebied. Het is sinds 1975 een beschermd archeologisch rijksmonument en de gemeente Groningen heeft besloten de overblijfselen van het kasteel niet op te graven om het zo goed mogelijk in tact te houden.
In onderstaande video kun je goed zien hoe het gebied er nu uitziet en waar de archeologische overblijfselen van het Kasteel Selwerd liggen.
Het gebied wordt begeleid door vier stalen handen met daarop gedichten die iets vertellen over de geschiedenis, zoals bovenstaand prachtig geschreven gedicht van Jan van den Berg. De uitkijktoren en de prachtige natuur nemen menig wandelaar bij de hand en laten het gebied zeer tot de verbeelding spreken.
Het klooster Maria Virgo
Het gebied Selwerd behoorde in 858 tot de Sint Maartenskerk in de bisdom Utrecht en ene Ludgerius was de lokale leenheer. Jammer genoeg, weten we niets over deze mysterieuze Ludgerius.
In 1169 werd het gebied overgenomen door de Abij van Runen (Ruinen, Drenthe). De abdij bouwde een Benedictijns nonnenklooster onder de prachtige naam ‘Maria Virgo’. Dit klooster stond precies op de plek waar nu het van Starkenborghkanaal stroomt. Vandaar de regel uit bovenstaand gedicht: “geen monnik is er meer waar nu Gods water wel heel erg gul over Gods akker stroomt”.
Hoewel het klooster er al sinds 1584 niet meer staat, zijn er nog enkele ‘sporen’ die ons herinnert aan de tijd dat hier Benedictijnse nonnen leefden. Zo heb je aan de overkant van het Van Starkenborghkanaal de boerderij met de naam Tuinen van Grootklooster en het weggetje door het archeologisch gebied heet nog steeds Laan naar ’t Klooster.
Kasteel Selwerd
Nabij het klooster werd in de dertiende eeuw een kasteel gebouwd. Kasteel? Ja, zo werd hij wel genoemd maar volgens historici was het ‘gewoon’ een versterkt woonhuis, een steenhuis. Egbert van Groningen, de prefect van Groningen, noemde zich in het jaar 1283 ‘heer van Selwerd’ en liet vermoedelijk toen een eigen kasteel bouwen. Een prefect is een (lokale) bestuurder in het feodale stelsel en was machtiger van de leenheer. Met betrekking tot de geschiedenis van het kasteel tastten we nog steeds veel in het duister.
Na Egbert van Groningen hebben ook andere, soms wat bijzondere, prefecten het kasteel betrokken. Goede bestuurders waren het echter niet: ze maakten vaak misbruik van hun macht en de meeste prefecten kwamen dan ook met een onthoofding tot hun einde. De bewoners van het kasteel waren niet erg geliefd bij de Groningers.
Op onderstaande foto is het gebied te zien waar het kasteel heeft gestaan. Ik stond op een uitkijktoren die je prachtig overzicht geeft van het gebied.
Het kasteel is verwoest in een oorlog tussen de stad Groningen en de Drenten, maar is later weer opgebouwd. Het kwam toen in beheer van Rudolf Prediker. Deze Rudolf was alles behalve een lieverdje en wordt ook wel de piraat van Reitdiep genoemd omdat hij vele schepen op het Reitdiep aanviel en plunderde. Het bracht de stad Groningen veel ellende en het bestuur was er in 1357 dan ook helemaal klaar mee. Rudolf werd onthoofd. De stad kocht het kasteel in 1361 en maakte het met de grond gelijk. De stenen van het kasteel zijn later gebruikt om de stadsmuren mee te bouwen.
Nabij het kasteel ligt het zogenoemde ‘galgenveld’. Op dit galgenveld hebben de criminelen van Selwerd hun dood gevonden. Over dit galgenveld is helaas weinig over bekend maar toch valt er zeker wel een voorstelling van te maken.
In de klas
Tijdvak 3: Monniken en ridders
Kenmerkend aspect: Het ontstaan van feodale verhoudingen in het bestuur en de verspreiding van het christendom.
Kloosters werden gebouwd om het christendom te verspreiden. Door een nonnenklooster te bouwen in Selwerd, verspreidde de abij van Runen hun invloed naar het Noorden. Het gebied Selwerd werd bestuurd door lokale heren. Deze heren waren vaak edelen die door hun rijkdom erg machtig waren. Zo bouwde Egbert van Groningen zijn eigen kasteel en noemde zichzelf ‘heer van Selwerd’. De prefecten, een soort van feodale heren, bestuurden Selwerd in naam de bisschop van Utrecht. Deze middeleeuwse verhoudingen worden ook wel het feodale stelsel genoemd.
Mogelijkheden
- Actueel: het verwoesten van archeologische overblijfselen. Archeologie is een prachtige bron voor historici, maar veel gaat verloren door bijvoorbeeld natuur- en oorlogsgeweld. Kennen de leerlingen andere archeologische overblijfselen? Wat zijn de voor- en nadelen van archeologie? En vooral: waar moet je bij archeologie rekening mee houden? en hoe zorg je ervoor dat het niet verloren gaat?
- Het maken van een soortgelijk gedicht of andere artistieke uiting (tekening / photoshop) over het archeologisch (en historisch) gebied van Selwerd. De geschiedenis is erg afhankelijk van verbeelding. Hoe zien de leerlingen het klooster, het kasteel en het galgenveld voor zich?
- De wandeling rondom het gebied Selwerd is erg goed te doen en ondertussen is er van alles te zien. Goed om te bezoeken met een hele klas. Onderstaande plattegrond laat de wandeling zien die ik door het gebied maakte. Voor meer informatie kun je me altijd een berichtje sturen!
Bronnen en meer lezen
- Sanne Meijer Onderweg, ‘Peddelen over Paddepoelsterweg’ (9 september 2015).
- Staat in Groningen. ‘‘Kasteel Selwerd.’’ Kunst en Architectuur in de Stad.
- ‘Ontdekking van oud kasteel wijzigt historie van Groningen’ De Volkskrant (13 september 1999).
© Iris van den Brand
