Het Joodse Schooltje in Leek – Tijdvak 9: Wereldoorlogen
Vandaag is het 4 mei 2021, dodenherdenking. Op deze dag komt herdenken we het verleden maar komt het verleden, voor iedereen, heel even heel erg dichtbij. We kennen en herdenken de bekende verhalen, zoals het verhaal van Anne Frank, maar er zijn zoveel verhalen nooit verteld. Verhalen uit de familie, verhalen uit de regio, verhalen die nog niet klaar zijn om verteld te worden. Een verhaal dat ik nog niet kende was het verhaal van het Joodse Schooltje in Leek. Ik doe wekelijks mijn boodschappen bij de naastgelegen Lidl en had al eens geïnteresseerd om het schooltje heengelopen. Samen met Sanne Meijer, historica en blogger, mocht ik op maandag 3 mei het schooltje van binnen bekijken en de verhalen horen van enthousiaste vrijwilligster Fenna van der Zwaag. Ik kan u al verklappen – dit moet je een keer gezien hebben.
De Joodse gemeenschap in Leek
Ik ken de Joodse gemeenschappen in Oost-Groningen, zoals in Winschoten en in Appingedam, maar ik had nooit geweten dat ook in het Westerkwartier veel Joden woonden. Leek stond bekend om de turfwinning. Door de vele economische activiteiten kwamen er veel handelslieden op af. Hierdoor kwamen er ook veel Joden vanuit allerlei gebieden in de wereld, ook af op Leek. Joden mochten immers geen lid worden van een gilde dus handel was voor hun de manier om geld te verdienen.
De eerste Joden vestigden zich rond 1700. Fenna van der Zwaag vertelde dat er eigenlijk al eerder Joden waren in Leek. Dit weten we door een oud verhaal waarbij er op Borg Nienoord in Leek een huwelijk werd gevierd en daarbij iemand een klap op zijn hoofd had gekregen. In de historische bronnen is beschreven dat een Jood hiervan de schuld had gekregen. Dit was helemaal niet het geval en deze meneer is later vrijgesproken. Door deze bron weten we dat er dus in de late Middeleeuwen al Joden aanwezig waren in het Westerkwartier.
Er waren verschillende Joodse voorzieningen in leek: zoals een synagoge en het Joodse schooltje. Ook heeft Leek een Joodse begraafplaats die je nog steeds kunt bezoeken.
Bekende Joodse families uit Leek waren onder andere de familie van Dam en de familie Denneboom, waarvan dochters Selma en Hetta nog in leven zijn. Ook Samuel Levi is een bekende Jood in Leek – hij stond bekend als een charismatische en vriendelijke wethouder in de Gemeente Leek. In het begin van de twintigste eeuw woonden er rond de 200 Joden in Leek.
Het Joodse Schooltje
Het Joodse schooltje is een bijzonder gebouw middenin Leek. Het oorspronkelijke schooltje is gebouwd in 1855 maar werd in 1994 gesloopt omdat er een fietspad aangelegd moest worden. In 1995 door de Samuel Levistichting is er een replica gebouwd aan de Samuel Leviestraat.
Het Joodse schooltje werd gebruikt om les te geven over de Herbreeuwse taal en de Joodse godsdienst. 10 tot 15 leerlingen kregen les in dit gebouw. Naast deze lessen gingen de leerlingen ook naar de gewone school, waar ze taal en rekenen leerden.
De Oorlog
Tijdens de oorlog moesten alle Joodse voorzieningen sluiten en werden de Joden afgescheiden van de rest van de Leekster bewoners.
In 1942 werden de eerste Joodse mannen afgevoerd naar het “werkkamp” in Westerbork. Van der Zwaag vertelde dat sommige mannen in hun onwetendheid zelfs enthousiast waren om hun steentje bij te dragen aan de maatschappij – niets was minder waar. Ze werden vanuit het gemeentehuis van Leek met de Drachster Tram vervoerd naar Westerboek en vervolgends gingen velen door naar concentratiekampen zoals Auschwitz. Uiteindelijk werden 61 Joden uit Leek vermoord in de concentratiekampen.
Het Museum “het Joodse Schooltje”
In de replica van het Joodse Schooltje is nu een museum gevestigd die ons herinnerd aan dit afschuwelijke verleden en de Joodse gemeenschap in Leek en omstreken. Het is een klein gebouwtje wat toch heel erg “oud” aanvoelt omdat bij de bouw zoveel mogelijk oude materialen zijn gebruikt.
Het gebouw staat vol met foto’s, bronmateriaal, boeken et cetera. Elk object is eigenlijk een verhaal opzich. Van een klein speltje tot poeziëalbums en van brieven tot aan Joodse rouwkrukjes. Eén van de meest bijzondere objecten was een Sidoer, een Joods gebedenboek, van Eva Denneboom-Nathans met voorin alle data wanneer enkele Joodse bewoners in de oorlog zijn overleden. Je kijkt je ogen uit.
Een gedichtje geschreven in een Poeziëalbum in maart 1940 door Selma Denneboom, overlevende van de oorlog. 
De sidoer met de sterfdate van Joodse familieleden van de familie Denneboom. 
Een speltje – gedragen doro een Joodse bewoner van Leek
Het meest bijzondere zijn, naar mijn mening, de vele vrijwilligers die dag en nacht klaar staan om de Joodse geschiedenis van Leek levend te houden. Zo is Fenna van der Zwaag al meer dan twintig jaar vrijwilligster. Het museum is gratis (!) te bezoeken – als ze weer open zijn na de corona toestand – en ook zijn er vele boeken over de Tweede Wereldoorlog en de Joodse geschiedenis die je mag lenen. Ik kan niet anders zeggen dan – dit moet je gezien hebben!
De vitrines van het Joodse schooltje vol met objecten en boeken. 
De fotomuur van verschillende Joodse inwoners van Leek.
Herdenking door Tulpen – op dat wij nooit vergeten!
Normaal gesproken is er elk jaar een grote herdenking bij het Joodse schooltje maar helaas laat de corona dat niet toe. Op dit moment staan er nu al tulpen buiten het schooltje. Van der Zwaag vertelt dat deze elk jaar weer worden gelegd door een onbekende. De bloemist, die verderop zit, begint in april al met het leggen van enkele tulpen en het worden er steeds meer tot 4 mei. Ook worden ze om de zoveel tijd ververst. Degene die de opdracht geeft voor deze tulpen wil niet bekend worden. Een enorm lief gebaar en een groot mysterie.
Het Joodse schooltje is vanwege de corona maatregelen gesloten. Als de corona maatregelen het weer toelaten is het museum gratis (!) te bezoeken. De openingstijdens en het laatste nieuws vindt je op de website. Je kunt hier ook een donatie doen om het museum in stand te houden.
In de klas
Tijdvak 9: Wereldoorlogen
Kenmerkend aspect: Het voeren van twee wereldoorlogen
Vanaf 1940 tot 1945 is Nederland is oorlog met de Duitse bezetter. Een zwarte bladzijde uit de Nederlandse geschiedenis waarin miljoenen mensenlevens zijn gesneuveld, vooral die van de Joodse mensen. We noemen deze genocide (massamoord) van de Joden ‘de Holocaust’. Nog nooit eerder zijn er op zo’n grote schaal mensen georganiseerd vermoord. Deze geschiedenis is gruwelijk van begin tot eind.
Mogelijkheden
- Vraag iemand die de oorlog heeft meegemaakt in de klas. Ik heb dit zelf gedaan door een oproepje te plaatsen op sociale media maar er zijn genoeg initiatieven die dit ondersteunen. o.a. Veteraan in de klas en Steunpunt gastsprekers. Hierbij zijn ook enkele Joodse mensen die als kind de oorlog hebben overleefd en die graag op scholen willen spreken. Het is zeker een meerwaarde!
- Ga met de leerling op onderzoek uit naar de regionale oorlogsgeschiedenis. Laat de leerlingen onderzoek doen naar een eigen gekozen onderwerp en laat ze deze verwerken in een manier van herdenken. Bijvoorbeeld – een monument, documentaire of wandeling. Mocht je geïnteresseerd zijn – ik heb hier een opdracht voor klaarliggen. Stuur me een mailtje!
- Laat de leerling praten met diens familie. Er zijn vaak vele verhalen die in families rondgaan en die vaak onverteld zijn. Ookal hebben hun familieleden de oorlog niet meegemaakt, verhalen van tweede hand kunnen er voor zorgen dat de leerlingen zich goed kunnen inleven in de geschiedenis en gemotiveerd worden voort dit onderwerp.
Bronnen en meer lezen
- Website van het Joodse Schooltje
- Joodse geschiedenis in Leek
- Fenna van der Zwaag, vrijwilligster in het Joodse Schooltje
Dit vind je misschien ook leuk
